Hai algúns meses que tiñamos pendente esta conversa con Miguel Rodríguez Carnota. Miguel, ensinante de longa traxectoria -tanto coma 37 anos de profesión- doutorouse en tempos pandémicos na UDC cunha tese que estuda as dificultades do galego e dos alumnos e alumnas galegofalantes dentro do sistema escolar, nomeadamente no ensino secundario. No seu libro publicado recentemente en Xerais, e tras unha investigación cualitativa sobre casos e “historias de vida escolar” de adolescentes nos IES galegos, introduce conceptos como acoso lingüístico, que poñen nome a unha realidade á que ninguén parece dar maior importancia, pero na que a lingua e a cultura galegas xogan boa parte do seu futuro.
No libro analizas a natureza e a “estrutura” diso do que hoxe está tan de actualidade como o “acoso escolar” e, dalgún xeito, chegas á conclusión de que o acoso lingüístico é unha sorte de “especialidade galega” (por antigalega) do acoso escolar…
Efectivamente no libro trátase a enorme dificultade que afrontan uns adolescentes dunha vila galega por utilizar o galego como lingua normal, máis alá dos usos rituais que se estilan, por exemplo, nos actos do Día das Letras, da clase de galego ou da función teatral. Os meus informantes, exalumnos dun instituto vilego, certifícanme o que todos sospeitamos: non é ningún político nin é ningunha institución quen lles veñen pedir que non falen en galego. Son os seus propios compañeiros e compañeiras, coa súa actitude negativa, os que acaban modelando a conduta lingüística do adolescente galegofalante.
Hai desde simple estrañeza e comentarios a bromas pesadas ou cousas máis graves e premeditadas
Hai adolescentes que repiten insistentemente que viron imposíbel a súa “integración” no grupo mentes falasen en galego, unha lingua que todos os seus interlocutores entenden e aprenden na escola. Esa minoría de adolescentes que entran falando en galego no instituto non resiste a presión, claudica e pasa ao castelán. Outros adolescentes, os que queren emprender o uso do galego como lingua normal no medio da súa escolaridade, fano entre dificultades moi severas. No libro son os sufridores os que contan a súa historia lingüística, tinxida por veces dun dramatismo inesperado que se leva en silencio.
Que lle dirías a alguén que opine que vas lonxe de máis por equiparar ese acoso ao que se produce por razóns étnicas, de condición sexual etc.
En 2013 a profesora Valentina Formoso -a nosa amiga Valentina, ben coñecida nestas páxinas- publica Do estigma á estima un libro cunha temática semellante. Nel recóllese a perspectiva de escolares galegofalantes que falan sobre o uso que fan da súa lingua. O estigma que aparece no título é o uso que fan da lingua galega. Non vin ninguén levar as mans á cabeza por isto. Que falar en galego con normalidade é un estigma para un adolescente é algo comunmente aceptado, é o elefante no cuarto do que ninguén fala, mais todos saben que está aí.
O ensino está sendo eficaz na loita contra a homofobia, o racismo ou o sexismo. Non tanto na loita contra a glotofobia
Un estigma é un atributo desacreditador que cae sobre unha persoa ou un grupo social. O mundo está cheo de persoas estigmatizadas por cuestión de xénero, de etnia, de orientación afectivo-sexual. No libro enmárcase o estigma galegofalante xunto ao que sofren mulleres, persoas de determinadas razas ou persoas LGBT. Se alguén opina que vou lonxe de máis en tratar a condición de galegofalante normal como un estigma xa se tería escandalizado co libro de Valentina, mais eu non vin que tal cousa sucedera.
Xeralmente os adolescentes galegofalantes desenvolven condutas de ocultación parcial da súa condición. Falan galego na casa ou en lugares acoutados que funcionan como espazos antihexemónicos, mais non se atreven a demostrarse como tales galegofalantes no instituto ou noutros lugares onde serían censurados. Moitas persoas LGBT soen desenvolver condutas semellantes. Mostran abertamente a súa condición en determinados círculos ou ambientes onde se senten seguras, mais noutros (o traballo, a igrexa, a familia…) ocultan esa condición estigmatizante. É terríbel que isto suceda con calquera estigma. Máis terríbel aínda é que isto aconteza coa lingua propia do país. Porén, é aí onde estamos.
Podes axudarnos con algún exemplo?
Hai desde simples reaccións de estrañeza e comentarios inoportunos até bromas máis ou menos pesadas ou situacións máis graves e premeditadas. Ánxela, unha das informantes, que xa renunciara ao uso do galego en na educación primaria, segue sendo estigmatizada porque, segundo os seus agresores, podería estar falando en galego noutros lugares que non son o instituto. A nena recibe ataques severos durante toda a súa escolaridade, mais non se atreve a denuncialos. Uxío, adolescente galegofalante (o único da súa clase), é acosado continuamente pola mesma razón, aínda que el prefira atribuír os ataques a que “era un rapaz despistado”. Un día, xogando ao fútbol no recreo, fai unha falta e o xogador contrario chámalle “gallego”. Outro día, no medio dunha clase e diante de todo o mundo, o profesor diríxese a el para preguntarlle se “eres despistado por naturaleza o es que hablas gallego y te avergüenza”. Despois dos ataques, Uxío decide pasar ao castelán. Tamén hai presión negativa, localizada pero moi grave, por parte dalgúns profesores contra o adolescente galegofalante.
Tamén hai historias de resistencia, de consciencia e compromiso cun uso normalizado do galego
Participaches recentemente con Carlos Callón na promoción do seu ensaio O libro negro da lingua galega. Carlos remata a súa cronoloxía de ataques directos contra o galego en 1986. Quizais o tipo de ataque contra o galego agora non teña que ver tanto con arroutadas ou burradas que se din ou se fan, senón cun caldo de cultivo de prexuízos silencioso que ti detectas no libro e que emerxe sen censura, descarnado, entre os adolescentes…
Quizá. Agardo a que Carlos desvele os datos que ten da represión contra o galego desde 1986 até a actualidade para analizalos desde ese prisma. É unha represión que se proxecta desde o cimo da sociedade cara abaixo ou xa é a que se espalla horizontalmente entre os iguais? Verémolo, mais temo que a primeira, sen desaparecer, vaise exercendo máis sutilmente e a segunda vai gañando importancia co tempo. Así é que se espallan as directrices do poder na sociedade, coa colaboración activa de moitas persoas do común.
O ensino en xeral está sendo moi eficaz na loita contra certos males como a homofobia, o racismo ou o sexismo. Non vexo que se produza o mesmo esforzo na loita contra a glotofobia, nin que haxa a mesma consciencia do que realmente sucede. Hai que traballar ben ese punto.
A presentación que fas na feira do libro da Coruña con Carlos Callón faise baixo un lema ben lindo: “Luz sobre a lingua”. Está ben poñer a luz, o foco, no acoso, no desprezo, na censura, pero non será necesario, usando esa mesma metáfora doutra maneira, dar luz para vivir mil primaveras máis, iluminar experiencias de optimismo, cousas que están pasando en galego e que rompen o muro do prexuízo e do autoodio?
Certo. Non nos deixemos enganar por unha colección de datos negativos, que existen e están aí. Ao seu carón hai historias de resistencia, de consciencia, de claridade mental e de compromiso profundo coa liberdade de usar o galego con normalidade. Por exemplo, Estela, outra informante do libro, é unha rapaza que fala galego na casa mais non se atreve a facelo na escola. Un día, despois dunha clase de lingua, pregúntase a si mesma: “que demo fago eu falando castelán?”. Entón decide mudar de idioma e, aos seus quince anos, falar galego con todo o mundo e en todo lugar. Estela teno moi claro: se a alguén lle parece mal será cousa da súa cabeciña, non do idioma galego. Estela non recúa nunca e acaba triunfando. E así moitas persoas máis; ese é o camiño, non hai outro. Ante a falta dunha política lingüística que mereza tal nome, gañan protagonismo as opcións individuais, tomadas a partir desa enorme consciencia lingüística. Estamos en momentos difíciles, mais sairemos adiante grazas ás Estelas, porque aínda temos moita forza.
