Entrevista.

Rompendo os teitos de cristal

Elena Vázquez Cendón, nacida en Ourense, é hoxe profesora de Matemática Aplicada e Decana da Facultade de Matemáticas da USC. É notable a súa faceta de divulgadora científica en galego, autora de importantes publicacións, membro do Consello da Cultura Galega e colaboradora de iniciativas para o impulso da ciencia entre a xente moza. Conversamos con ela sobre problemas, realidades e desafíos da ciencia en Galicia e con nome de muller

Onde nace esta inclinación polas matemáticas?
Foi tan importante a escola como certas disposicións naturais. Tiven a sorte de ter mestres e mestras brillantes de matemáticas, física e química, no instituto e na EXB. Xogaba coas matemáticas, dándolles aulas ás bonecas na xastraría de meu pai, usando o xiz de marcar as teas para pintar na mesa de cortar. Sentíame cómoda cos números e as operacións. Coa ortografía non podía facer axiomas: eu quería unha regra para saber por que barco era con b e non con v. As matemáticas dábanme seguridade. Despois pensei que me orientaría para a física porque me gusta resolver problemas que teñan que ver coa realidade. E a física explicaba cousas. Pero con quen máis próxima me sentín foi coa miña mestra de matemáticas. Fun moi afortunada co profesorado que me guiou.

Sinto un gran respecto polo profesorado de ensinanza media. Ultimamente introduzo as miñas conferencias dicindo que son estudante do IES As Lagoas de Ourense, da promoción do 80-84, porque esa etapa foi moi importante para min. Deixoume unha fonda pegada para chegar a esta área das matemáticas que me apaixoa: a matemática industrial.

Non che vou preguntar polos atrancos que atopaches como muller científica, senón pola riqueza de ser muller e científica…
Eu non podo pensar sen ser muller, como non podo pensar sen ser de Ourense, ou de Santiago por acollemento. Na miña traxectoria como estudante e como científica, probei toda clase de sabores: o sabor de comprender, o sabor de ser escoitada con recoñecemento, de estar propondo solucións que fan avanzar e aprender. Establecín, xa que logo, alianzas que permiten abrir camiños de entendemento e oportunidades, tamén cando dirixín teses, por exemplo. Tiven pola contra que afrontar certa resistencia por ser muller nova, pero aprendín ben axiña a ter seguridade e a compartir as inseguridades. Estas inseguridades téñenas tanto homes coma mulleres, o que pasa é que con nós poden bater, aínda que non sexamos moi conscientes, cun certo “síndrome da impostura”, que nos obriga a querer dar o nivel, a xulgarnos con moita dureza e a precisar aprobación. Se a túa contorna, pola contra, ratifica que es unha muller competente, aínda que cometas erros e aínda que o teu expediente sexa “normal”, esa incomodidade pode superarse perfectamente. No meu caso tiven a sorte, xa como investigadora, de que o meu director, Alfredo Bermúdez, me impulsou e soubo transmitir a importancia da creatividade, da imaxinación e dos retos.

Para crear coñecemento orixinal, novidoso, é claro que é importante a creatividade, pero tamén os erros, ensaios e intentos previos.
A creatividade, como a colaboración, son ingredientes esenciais da matemática, non sempre explicitamente recoñecidos. Pero son vitais, tan vitais como o valor do erro. Moitas cousas nacen dun erro, de pensar en algo que estaba mal. Non deberiamos rexeitar os erros porque son indicadores de algo novo que está por aparecer. Eu penso que, no meu caso, esa contorna da xastraría e as bonecas fíxome aprender que é tan importante facer como saber desfacer. Nun traxe, o fío hai que pasalo do revés, para non danar o tecido, e facer moitas probas. Desfacer é parte do traballo. O primeiro que me aprendeu a miña mai ao coller unha agulla é que había que coidar a tea porque ao mellor había que desfacer. Foi das primeiras cousas.

Cres que as mulleres atopan máis difícil convivir con este erro necesario, por exemplo, no eido da informática?
Si, coa programación informática nótase moito. Nada vai saír á primeira e o compilador, que é o programa no que se deseña o código informático, marca todos os erros en vermello. Eu vexo que agora, e esta é tamén a teoría dunha muller india que lidera o proxecto “Girls who code”, Reshma Saujani, estamos facendo homes valentes e mulleres perfectas, e que é por este motivo que elas son aínda minoría na informática. Porque ninguén programa sen erros. Para os homes, a informática é un reto e o compilador, un aliado. Sen embargo, as mulleres, con todos eses erros marcados en vermello, cuestiónanse, dinse “non fuches quen de escribir isto ben”. Eu penso que a min isto nunca me pasou porque eu tiña que respectar o revés do pano, crieime collendo antes unha agulla e o xiz ca un bolígrafo. Pero cando un programa non funciona, un home di “O programa non funciona”, mentres que unha muller adoita dicir “Non sirvo para isto”. E é o mesmo programa que non funciona. Considero moi importante, xa que logo, que neste mundo do “gústame”, compartamos e contemos os nosos erros, as cousas nas que non temos éxito, porque os erros forman parte da aprendizaxe. E se isto non se aprende de pequeniños, ten danos realmente tóxicos. Quedará a frustración sen superar para o primeiro “non”. Se cadra, non se explica o suficiente que as persoas que nos dedicamos ás matemáticas resolvemos os problemas a lapis, buscando varios camiños. A aprendizaxe é iso, ir tachando os camiños que non funcionan.

Como científica galega, como lle tomas o pulso á posibilidade de facer e contar a ciencia en galego?
Pois dito con linguaxe matemática, penso que é trivial. Reivindicábao tamén o outro día no Consello da Cultura Galega, nunha comisión que teño o privilexio de presidir e na que está tamén Ángel Carracedo. Facer ciencia en Galicia e divulgala e non facelo en galego sería como renunciar a algo estrutural. As vantaxes, ademais, son claras: reduce distancias e pon en valor algo que é colectivo. E non esquezamos que nos permite introducir no diálogo a os colegas de fala portuguesa. O único caso no que me apeo da divulgación en galego en Galicia é se todo o auditorio é de fóra e non vai haber xeito de que me entendan. Pero se non, vai de seu.

Que proxectos desenvolvedes desde a facultade que vencellen ciencia, ensino e galego?
Como decana, procuro implicarme en proxectos que constrúan pontes entre o ensino medio e superior. Nesta liña temos Estalmat, a iniciativa para impulsar o talento das mozas e mozos de 12 a 15 anos que gozan coas matemáticas. Nós poñémoslles retos diante, para empoderar esta xente moza. Estalmat, ademais, evidencia que o problema de comprensión das matemáticas non ten que ver co galego. É máis, este ano un estudante de doutoramento indio explicoulles un teorema en inglés e estaban encantados de entendelo. Por outra banda, promovemos o proxecto audiovisual Explícoche 2.0, no que pedimos que nos envíen vídeos no que se explique calquera asunto, historia ou concepto relacionado coas matemáticas en dous minutos e medio. O único requisito, ademais do formato e da duración, é que a lingua condutora ten que ser o galego. Con esta experiencia sentimos que cando hai algunha eiva na lingua, tamén a hai na montaxe do vídeo, ou na comprensión do concepto que se está a transmitir. Trátase de conectar tecnoloxía, comunicación, lingua e mates, iso é a riqueza, non ir delimitando leiriñas: non hai marcos entre as matemáticas e a lingua, por máis que algún queira chantalos…

Finalmente, por que está tan presente Fontán no teu traballo, sobre todo como divulgadora, e por que é tan importante esta figura?
Eu falo de Fontán como admiradora matemática, pola xenialidade de percorrer Galicia durante 17 anos a cabalo e burro para triangular Galicia e crear unha carta xeométrica científica. Baséase na evidencia de que medir ángulos é máis exacto ca medir lonxitudes, para o cal fixo uso do teodolito, ferramenta que sería un dos cen obxectos que nos identifican como galegos e galegas. A carta final contén 8 000 topónimos situados cunha precisión abraiante para estar confeccionada hai xa máis de 200 anos. Este home púxolle rostro a Galicia con precisión científica, e eu achegueime á súa figura como catedrático de matemáticas sublimes. Pero descubrín, moi logo, o gran valor social en Fontán. E é que non o fixo como matemático, senón como galego comprometido co desenvolvemento de Galicia. El cría que o desenvolvemento só era posible cunha mellora das comunicacións, e esta pasaba por coñecer a orografía. E, de novo, a importancia dos mestres: o seu foi o matemático Rodríguez, que participara na medida do meridiano de Greenwich, e que lle puxo o camiño polo que el camiñou. E, por certo, a Carta Xeométrica non tería sido posible sen a leal e constante colaboración do irmán de Fontán, que medía as diferentes presións atmosféricas, con Noia como punto de referencia, para sacar as altitudes.

Fontán fai a Galicia un referente. Foi o primeiro territorio do Estado español cun mapa científico. Os primeiros, ademais, en utilizar o metro como unidade de medida. Dámoslle as grazas con gratitude científica, social e cultural e tamén porque serve de engado para a xente moza. Cando lles preguntei nunha charla aos nenos e nenas de Portas que era o que máis lles gustaba do seu veciño, dixeron que o seu entusiasmo. Pola súa banda, o propio Fontán afirma na súa autobiografía que a pegada do seu mestre é precisamente iso, o entusiasmo polo coñecemento. Ás veces, para ver, hai que mirar coas lentes dos pequenos, sen dúbida.