Letras galegas 2019.

Conversa con Antonio Fraguas

[Neste ano no que se lle dedica o Día das Letras a Antonio Fraguas rescatamos esta entrevista publicada no número 519, no mes de decembro de 1997. Nada mellor ca as súas propias palabras para achegármonos a unha figura fundamental da cultura galega]
Desta feita, tivemos a sorte de compartirmos con don Antonio Fraguas un pouco do seu tempo. Que don Antonio é un sabio ninguén o dubida. Detrás súa queda un inmenso labor con traballos moi valiosos en eidos diversos: etnografía, xeografía, historia, literatura… Ademais, é membro da Real Academia Galega, na que ocupou o lugar de Castelao; foi fundador do Museo do Pobo Galego e colaborou en centos de iniciativas. Pero de don Antonio non só é interesante o que conta, senón como o conta; é un excelente narrador que inzou a súa conversa dunha morea de anécdotas e que individualiza cada personaxe exhibindo unha capacidade narrativa asombrosa. Preferiu falarnos da súa infancia, dos seus mestres e doutros detalles dos que aquí só podemos transcribir unha mínima parte, pero cos que gozamos enormemente, coma calquera que teña ocasión de escoitalo.

Imos facer logo un repaso á súa vida
A miña vida é moi sinxela, non ten ningunha importancia.

Iso non é o que opina o resto do mundo. Pero, imos aló. Vostede, a diferenza doutros compañeiros de xeración, foi fillo do rural.
Si, eu fun sempre un aldeán. Cando me relacionei co elemento urbano foi ao ir ao instituto, a Pontevedra. Ás veces, cando preguntaban por min dicían “este é da aldea”. Chegou un momento no que eu presumía diso. Nunca me molestou nada. Meu pai era canteiro, como o fora meu avó e meu bisavó. Cando o que lle deu nome a esta rúa na que vivo, Montero Ríos, lle dixo a miña avoa, “Gregoria, trae os fillos para aquí que chos fago mestres” ela díxolle “Non, señor, que como o máis vello xa vai de canteiro, van os outros tamén”. Puiden ser maquinista no Brasil, non polas miñas habilidades. Eu vira o tren dúas veces, e non me gustaba nada: a verdade era que lle tiña medo. Pero meu pai estivera aló facendo o ferrocarril e un curmán seu era maquinista.

De neno tivo dous mestres moi distintos
Eu fun á escola oito anos e non aprendín nada. O mestre só me ensinou dúas palabras: Estaba lendo un texto e ao chegar á palabra afónico preguntoume co seu ton severo “Que significa afónico!?” Eu non sabía. “Sin voz!”, respondeu. Ben, pois xa aprendera unha palabra. Nunca ensinaba a saber o que se lía. Noutro texto que empezaba dicindo “Filipo rei de Macedonia era tuerto”, “¿Que es tuerto?”, preguntou o mestre. Eu díxenlle “Pois que está inclinado…” Enseguida me cortou “¡Que le falta un ojo!”. Ben, pois xa me aprendera outra palabra. Lembro que noutra ocasión houbera unha eclipse. Veu unha veciña e preguntoulle “Don Celestino, e que pasa hoxe que as galiñas xa van para o poleiro?” E el respondeulle “¡Un eclipse!”. E aí acabou a explicación. A nós tampouco nos dixo en que consistía

E o outro mestre?
Non fun a América porque un profesor foi poñer unha escola en Famelga, a un quilómetro da casa onde viviamos, en Insuela. Meu pai xa tiña a viaxe encargada para o Brasil. Un día este mestre veu oír misa á nosa parroquia e ao tocar a campá explicou como o son se transmite por ondas. Eu dixen “Carai, que ben explica este señor!”. Ao domingo seguinte veu outra vez á misa e dixo un: “Non sei como naceron aquelas silvas no campanario”. Entón el explicou como o vento levou a semente ata alí e despois a auga a empuxou ata unha regandixa e alí naceu. Eu cando cheguei á casa díxenlle a meu pai que quería ir á escola con aquel mestre eses tres meses que nos quedaban antes de marcharmos. E fun.

Un rapaz que vale para estudar
Por primeira vez collín unha xiz na man. E naquela escola cheguei ata o número 2, porque segundo ías subindo, así ías adiantando postos. Alí si que daba gusto ir á escola: aprendín fórmulas, declinacións, conxugacións… En tres meses, o que non aprendera en 8 anos. E cando quedaban tres días para marchar a Vigo, antes de ir para o Brasil dime o mestre: “Antonio, dile a tu padre que venga a hablar conmigo”. Na casa preguntáronme que fora o que rompera (daquela non era eu mal tirador de pedras) ou que trasnada fixera, pero eu non fixera nada. Meu pai xa non durmiu nada en toda a noite e cando chegou a falar co mestre, este díxolle: “Señor Fraguas non embarque vostede o seu fillo, home, que é un rapaz que vale para estudar. Déalle unha carreriña. E meu pai: “Mire vostede, non podemos. Temos que marchar por necesidade, temos para vivir, pero para nada máis”. O mestre insistiu en que fixera o bacharelato. Meu pai veu contento por unha cousa: o rapaciño era listo. Pero tamén viña triste, porque quería ver o seu fillo de maquinista, que gañaba ao mellor dez veces máis ca un canteiro. Cheguei á escola coa resposta de meu pai: “Que se vallo para estudar, que si, pero se non, nada”. E púxome no grupo de estudar. E en san Xoán examineime e aprobei o exame de ingreso. En setembro aprobei o primeiro ano, por libre; despois, segundo e terceiro xa por oficial, no instituto de Pontevedra.

E despois vostede foi un bo alumno que ademais tivo bos mestres
Si, a quen procurei seguir sempre foi a D. Antonio Losada Diéguez. Tiven tamén a Castelao uns poucos días. Dábanos clase de debuxo. Un día debuxando un pé díxome: “Mire, hai que darlle un aire máis persoal, deste xeito, porque se non parece que está calcado”. Ao outro día xa recibín a súa aprobación. A quen si lle tiña medo era ao catedrático de latín…

E por aquela época naceu a Sociedade da Lingua
Si, nós fundamos a Sociedade da Lingua. Tiña como Insignia un triángulo de prata e as letras SDL, que podía parecer algo deportivo; pero tamén podía parecer calquera outra cousa. Por iso, cando veu a guerra tiramos con todo. Cando empezou, tiña uns cantos debuxos de escudos, bastante ben debuxados. Foron todos para o lume. Cando estiven de profesor na Estrada, para aprenderlles aos rapaces, faciamos mapas e esbozos dos arredores do instituto. Tamén nos desfixemos deles, por se o podían tomar por un mapa de bombardeo.

Como chegou vostede ao Seminario de Estudos Galegos?
Eu levaba a miña idea da Sociedade Lingua. Ía ás sesións do Seminario pero sentaba aló atrás, sen falar con ninguén. Filgueira Valverde coñecíame, pero eu procuraba saír sen falar con eles. Un día veu D. Antonio Losada e levoume a xantar nel. Estivemos falando do que fixeramos en Pontevedra, de como viamos nós as cousas, sobre o que había que facer… Pensabamos que había que facer un dicionario. Losada dicíame que había que recoller todo, que se estaba perdendo. E pouco a pouco fun traballando cada vez máis.

A pesar daquel primeiro mestre que tivo na infancia, a vostede sempre lle gustou ensinar
Si, sempre quixen que os meus alumnos aprendesen algo e, sobre todo, que aprendesen a aprender.

E esa mesma idea foi a que o levou a ese inmenso labor de divulgación con tantas colaboracións en xornais e revistas como vostede ten?
Si, sempre me preocupo porque o que escribo teña algo de novidoso, procuro preparar o camiño para que a xente se achegue ao asunto que trato nun determinado momento. Por exemplo, a última colaboración que fixen versa sobre o trato recibido polos galegos en Cuba: traballaban coma escravos, e cando liberaron os negros querían que os galegos ocupasen o seu sitio. Neste contexto apareceu un home que por medio dun xornal e organizando mitins se opuxo a semellante barbaridade. Así que sempre busco que o que escribo poida ser de utilidade.

Foi nesta mesma liña na que debemos inscribir a creación do Museo do Pobo Galego?
O que procuramos é que o Museo do Pobo non se converta nun almacén de cousas mortas, por iso se celebran continuamente exposicións de todas as tendencias.

Como ve hoxe a situación da lingua un home que hai máis de 70 anos creou unha sociedade para a súa defensa?
Ten inimigos moi grandes. Un deles é a televisión: a tele absorbe todo. Eu vexo que, efectivamente, se fai moito en favor da lingua, pero o dominio do castelán nos medios de comunicación é temible. Hai unha canle en galego que ás veces se critica demasiado: aínda que diga 20 palabras mal, se di 80 ben xa é moi útil. Non se pode dicir que non vale nada.

Como membro da Real Academia Galega, pensa que esta institución presta un servizo de utilidade para a nosa sociedade?
Coido que si. De todos os xeitos, creo que habería que volver recuperar certas cousas: un boletín como tivo, unha memoria, volver a esa época. O poder político apartou un pouco o presidente [García Sabell, ata a súa recente demisión] da actividade da Academia. Dáme a sensación de que por non pedirlle axudas a un ministro, quedou sen elas.

Como vive vostede a relixión?
Eu son un crente firme, practicante e pecador. Tamén son un defensor do Apóstolo, e de que trouxeron os seus restos para Galicia. E baseo o meu argumento en que en Padrón, a carón do río, había un sepulcro antropoide. A lenda di que cando trouxeron o corpo, non puideron pasar con el porque había que agardar por un permiso; entón, ao poñelo encima dunha rocha obrouse un milagre: a pedra cedeu coma se fose ante un enorme peso. Desfagamos a lenda: o sepulcro foi feito con moita rapidez. Seguramente dous canteiros, en media hora ou tres cuartos o deron feito. O dito inmediato puido ser “Fixérono tan axiña que foi coma un milagre”. Disto a “foi un milagre” só hai un paso. Pero o que temos que ter en conta é que o sepulcro está aí. Se queremos dicir que foi un milagre, vale: xa foi un milagre que dese chegado ata aquí.

E como é posible que de toda a xente que escribiu sobre vostede, ninguén lle vexa ningún defecto?
Uf, eu xubileime hai moitos anos, pero vicios non xubilei ningún. A min téñenme chamado moitas cousas, téñenme calumniado, e mesmo dixeron que eu era un comunista perigoso. E, como eu digo, son máis perigoso agora, que levo bastón, arma contundente, e aínda lla podo mandar de rebolo a alguén.