Un país cheo de historia/s. As “historias” e o contexto do monumento de Bóveda

O conxunto monumental situado en Santa Eulalia de Bóveda, moi próximo a Lugo e descuberto “oficialmente” en 1926, vincúlase a esta cidade pola antiga vía romana XIX, que pasaba a rentes do monumento, onde atopamos —ademais dun núcleo de arquitectura tradicional de certo interese— as mostras máis egrexias da arte tardorromana galega e hispánica.

Este senlleiro núcleo arqueolóxico e artístico segue sendo aínda hoxe un lugar de filiación, cronoloxía, funcións e usos aínda discutidos, cando non enigmáticos, ao que contribuíron enormemente as vicisitudes do seu descubrimento, as súas reutilizacións, reformas e mesmo as súas sucesivas restauracións, todo o cal deu pé continuamente a novas hipóteses e interpretacións.

Bóveda, fachada

En todo caso, cómpre citar o seu carácter inicial de monumento romano (probablemente dos séculos III e IV) e de usos pagáns, fosen estes vinculados a un ninfeo (como se veu considerando na bibliografía tradicional —por parte de Chamoso Lamas, Arias Vilas, Abad Casal…—), a un lugar de curación de doenzas baseándose nos seus relevos e inscricións (opinión defendida no seu día por Ares Vázquez e outros), a un mausoleo ou edículo funerario (Schlunk, Fernández de la Vega —que o suxería como panteón de Prisciliano—, Delgado Gómez, Montenegro Rúa…), ou mesmo a un sitio relacionado cos cultos romano-orientais (Rodríguez Colmenero…).

Bóveda non é un elemento illado, pois se insire nun contexto arqueolóxico moi denso e interesante

A esta etapa inicial do monumento, de orixe e duración aínda non ben determinada, sucedería logo unha readaptación e reutilización como cripta paleocristiá, reaproveitada á súa vez en época prerrománica (Núñez Rodríguez, Schlunk, Berenguer, Singul, Blanco Rotea…), románica e aínda posteriores. Son os traballos de Enrique Montenegro na última década os que definen mellor a singularidade do monumento, que sería un mausoleo de culto báquico, así como a súa significación arqueolóxica e histórica e a súa relación con outros xacementos e achados da mesma zona do val do río Mera, aínda que Rebeca Blanco incide máis na etapa prerrománica e asturiana.

Á parte dos problemas que aínda suscita como xacemento arqueolóxico, moi deturpado polas sucesivas intervencións nel e no seu contorno, a súa maior singularidade e orixinalidade estriba na complementariedade (e cunha aparente lóxica interna) de arquitectura, escultura e pintura nun só conxunto: un edificio de dúas plantas de tipo rectangular, acollendo a de abaixo un estanque ou piscina (logo tapada xa en tempos antigos) e cun pórtico onde algunhas pedras mostran relevos de temática humana —danzantes— e animal —varias aves—, motivo este último que é o escollido, xunto cun entretecido vexetal (trellis) e de casetóns xeométricos, para as pinturas que decoraban a bóveda interior de medio canón, hoxe parcialmente perdida.

Bóveda, interior

Todo isto vai xunguido a un papel importante do elemento acuático, sexa cal for a súa orixe e aproveitamento, o que para algúns sería produto dunha tradición prerromana (a zona está moi inzada de castros), reconvertida logo en uso balneario ou termal, cultual e/ou funerario. É indubidable que este conxunto tivo unha ampla utilización, pois o seu carácter esotérico semellaba derivarse en boa medida dunha aparente posición semisoterrada que non era tal no seu momento orixinal, e tamén é obvio que a súa relación con Lucus Augusti debeu ser moi estreita, aínda que só fose pola súa proximidade e accesibilidade desde esta cidade.

Estamos nas beiras da vía romana XIX, que unía Lugo e Iria Flavia

Bóveda, xaora, non é un elemento illado, pois se insire nun contexto arqueolóxico moi denso e interesante, como demostran os estudos de E. Montenegro e como xa apuntaran no seu día Nicandro Ares e outros autores.

De primeiras, hai que citar o veciño Castro de Corvazal ou de Cabanas e as súas leiras intermedias, cheas de achados e datos que permiten relacionar ambos os dous xacementos. En Corvazal, onde hai anos se fixo algunha cata arqueolóxica, apareceu unha fonte empedrada que ten claras semellanzas coa arqueta orixinal que regulaba a auga da piscina de Bóveda, e de novo aparece aquí o elemento acuífero como referencia e mesmo explicación da traza deste monumento.

Castro de Corvazal, fonte

Nicandro Ares xa advertira sobre a citada densidade de castros no contorno de Bóveda, algúns deles pertencentes á etapa galaicorromana, coma o de Prógalo (que vén do nome latino Proculus), quizais outro enclave estratéxico vinculado a Lucus.

Hai que lembrar que estamos nas beiras da vía romana XIX, que unía Lugo e Iria Flavia (e que serviu logo para o trazado do Camiño Primitivo que ía de Oviedo a Santiago) e, por iso, non é de estrañar a abundancia de restos de ocupación humana na etapa castrexa e romana.

Estela de Crecente

Velaí está, como exemplo, a monumental estela funeraria aparecida en Crecente (en San Pedro de Mera, onde se inicia o val do río que se une ao Miño por Adai e Orbazai). Esta extraordinaria peza, hoxe no Museo de Lugo, vén sendo o epitafio decorado cunhas figuras togadas familiares da defunta Apana, unha Céltica Supertamárica, filla de Ambolus, e é unha significativa e senlleira mostra da aculturación ou asimilación entre o mundo indíxena prerromano e as influencias romanas, tanto no ámbito estético como tamén no ideolóxico.