Un país cheo de historia/s. Do Cabo Ortegal a Estaca de Bares coa figura de Federico Maciñeira

A comarca coruñesa que vai desde o Cabo Ortegal ata o de Estaca de Bares ten unhas singularidades que a definen tanto desde o punto de vista xeográfico (no sentido máis amplo) como histórico (e, en particular, arqueolóxico).

Ese carácter especial foi posto de relevo en gran medida polo empeño e os traballos de Federico Maciñeira Pardo de Lama (Santa María de Mogor – Mañón, 1870 – Ortigueira, 1943), erudito, escritor e arqueólogo, unha figura non valorada como se merece no ámbito galego, agás –acaso– na súa comarca natal e no ámbito da súa principal dedicación.

A costa de Ortigueira

Desde a punta do Cabo Ortegal, cos seus impresionantes Aguillóns (A Longa, O Rodicio, Os Tres Irmáns e, máis lonxe, O Cabalo Xoán), que semellan estar aínda emerxendo do mar e que son tan do Cantábrico como do Atlántico –pois por esta zona se xuntan os dous mares–, polo lugar da Pedra, unha serpeante baixada lévanos a Cariño, capital dun concello que se independizou do de Ortigueira en 1988. Chégase ao bonito lugar de Ponte Mera e logo a Santa Marta, de interesante arquitectura e cos restos dun muíño de vento no alto, que preside o coñecido ‘Festival de Música Celta’ dos veráns.

Federico Maciñeira foi cronista oficial de Ortigueira

Se seguimos ata Espasante, no castro da Punta dos Prados están os restos dunha sauna castrexa e galaico-romana, descubertos e escavados moito despois das prospeccións de Maciñeira por toda esta zona. Máis aló, chegaremos á punta máis setentrional da Península Ibérica, o Cabo de Estaca de Bares. Zona esta na que moito traballou don Federico, pero que tamén nos ofrece uns curiosos e espectaculares restos duns muíños de torrenteira, ademais das ruínas dunha base militar e o correspondente faro, que preside este impresionante enclave.

Pero é na zona do núcleo mariñeiro e portuario de Bares onde Maciñeira centrou boa parte dos seus traballos, atraído polo seu vello coído ou peirao de grandes coios, que foi considerado primeiro como “fenicio” e logo como romano (ocupación galaico-romana comprobada en tempos recentes nesta zona), sen prexuízo do seu uso como enclave vinculado á explotación da caza (que non pesca) das baleas.

Sauna castrexa da Punta dos Prados

Aquí remataría un antiquísimo camiño que, desde as áreas megalíticas da comarca das Pontes e a través da Serra da Faladoira, ofrece túmulos prehistóricos a esgalla e que, logo, en épocas posteriores, se converteu nunha vía de comunicación entre a costa cantábrica e o interior setentrional galego.

A este porto de Bares dedicou Federico Maciñeira a súa obra principal e máis coñecida, elaborada cando era membro do Seminario de Estudos Galegos, onde colaborou co seu amigo tamén arqueólogo, etnógrafo e escritor Fermín Bouza-Brey. Este promoveu en 1947, en Santiago, a edición da gran obra (póstuma) de Maciñeira, Bares. Puerto hispánico de la primitiva navegación occidental, un fito na bibliografía arqueolóxica galega do século XX.

Federico Maciñeira

Federico Maciñeira estudou na Coruña e en Ferrol, pero moi cedo pasou a ocuparse da súa casa e terras, impulsando melloras agrícolas, gandeiras, forestais e ata pesqueiras na comarca. Loitou desde a política local e provincial (foi alcalde de Ortigueira e deputado provincial, entre outros cargos) por conseguir un ferrocarril pola costa norte galega, o que non se logrou naquela época e que aínda hoxe ten graves problemas de mantemento e funcionamento.

No castro da Punta dos Prados están os restos dunha sauna castrexa e galaico-romana

Comezou as súas investigacións arqueolóxicas moi novo (a súa primeira publicación é de 1893), centrándose, como queda dito, na ampla zona entre Ortegal, Bares e As Pontes, onde localizou máis de trescentas mámoas (túmulos funerarios), que converteron dita zona nunha das máis densas do megalitismo galaico. Foi entre 1930 e 1932 cando se dedicou aos traballos sobre o porto de Bares e o seu coído pétreo, de enorme interese xeolóxico e histórico.

Coído do porto de Bares

Maciñeira tivo relación epistolar con especialistas europeos coma o alemán E. Hübner, o portugués J. Leite de Vasconcelos, o catalán Lluis Pericot e outros. Participou nos congresos de Antropoloxía e Arqueoloxía Prehistóricas de Mónaco en 1906, de París en 1909 e de Barcelona en 1929, onde se centrou nas relacións entre Galicia e as illas Británicas na prehistoria.

A raíz do levantamento militar de 1936, o seu galeguismo fixo que fose apartado dos seus traballos e quedou confinado en Ortigueira ata a súa morte en 1943.

Entre moitos outros, cómpre citar os seus traballos como Investigaciones prehistóricas de Galicia (en La Ilustración Artística, 1895); Los Fenicios en Galicia (La Ilustración Española y Americana, 1896); Los castros prehistóricos de Galicia, I-IV (Revista Crítica de Historia y Literatura Española, Portuguesa e Hispano-Americana, 1897 e 1900).

Muíños de torrenteira en Estaca de Bares

Cronista oficial de Ortigueira (1894), fundou e dirixiu o xornal El Ortegal, foi un dos primeiros membros da Real Academia Galega e formou parte de moitas outras entidades académicas e culturais galegas, españolas e portuguesas. Ata hai pouco, en Ortigueira tivo actividade unha Fundación co seu nome, dedicada a difundir a súa obra e a promover estudos arqueolóxicos.